XVII Spotkanie z Literaturą w Opinogórze
Sergiusz Sterna-Wachowiak – poeta ładu
Sergiusz Sterna-Wachowiak (pseudonimy SSW, Konrad Surgeński, Paweł Hetmański) – poeta, prozaik, eseista, krytyk literacki, tłumacz, edytor, autor scenariuszy teatralnych, radiowych i telewizyjnych, animator kultury, społecznik. Już drugą kadencję, czyli od czerwca 2008 roku jest prezesem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (w latach 1979–1983 należał do Związku Literatów Polskich). Kieruje też Oddziałem Poznańskim Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, jest też w zarządzie polskiego PEN Clubu (od lutego 2012 roku). Sygnatariusz „Paktu dla Kultury” (2011).
Urodził się w Lesznie, 18 lipca 1953 roku , wychował we Wschowie (1961–1972), gdzie ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Tomasza Zana. Jest synem Eugeniusza Wachowiaka – poety, tłumacz literatury niemieckiego kręgu językowego oraz Janiny z Hetmańskich, ekonomistki. O swych korzeniach powiedział w jednym z wywiadów:
– Urodziłem się i wychowałem na pograniczu Wielkopolski i Dolnego Śląska, w rodzinie, która według ksiąg parafialnych sięgających XVIII wieku, była w połowie protestancka i katolicka. Część uważała się za Niemców, chociaż większość za Polaków. Moi przodkowie ze strony ojca w okolice Krzywina, Leszna i Wschowy przybyli podobno z Normandii – i rzeczywiście w XV wieku poświadczony jest Cristiernus de opido Vrow, z miasta Wschowy, Fraustadt, który udał się na studia do Rostocku, gdzie rektor zapisał go w księdze przyjęć. Od tego rycerza herbu Gwiazda Krzyż wywodzi się normański ród Stjärna, co Wikingowie spolonizowani do dzisiejszego Sterna.
A znowu babcia ze strony matki pisała się Ziebeil, a po polsku Ziebal. Jak wspomina nasz gość, w Lesznie mieszkał przy ulicy Słowiańskiej, ale bawić się chodził do „parku sztywnych”, czyli na pobliski splantowany cmentarz luterański. Z tego pogranicza czerpał inspiracje, nazywa je polskimi historycznymi „kresami zachodnimi”, jak mówi – trochę prowokacyjnie, bo stykają się tu tradycje polskie, niemieckie, czeskie i żydowskie, a w sensie konfesyjnym katolickie, husyckie, luterańskie, kalwińskie, judaistyczne i ariańskie.
W 1977 roku Sergiusz Sterna-Wachowiak ukończył filologię polską na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, studiował tam także (trybem indywidualnym) wybrane zagadnienia filozofii, historii sztuki i historii kultury (1973–1977). Już podczas studiów był aktywny społecznie i literacko – został przewodniczącym Koła Naukowego Historyków i Teoretyków Literatury UAM (1973–1977), redaktorem naczelnym niezależnej mówionej gazety uniwersyteckiej „Struktury II”, którą sam zainicjował (1975–1977) oraz kierownikiem literackim studenckiego Teatru „Maya”. Od 1972 roku mieszka i tworzy w Poznaniu, a dokładnie od piętnastu lat w Suchym Lesie, na Górze Morawskiej.
Jako poeta i krytyk literacki zadebiutował już w wieku szesnastu lat, w roku 1971, na łamach prasy – „Nadodrza” i „Życia Literackiego”; rozpoczynał wówczas studia polonistyczne w poznańskim Uniwersytecie Adama Mickiewicza. W tymże samym 1971 roku opublikował swój pierwszy arkusz poetycki – „Na odlot” (Wschowa 1971). Podczas studiów polonistycznych ukazały się jego następne, i to aż trzy zbiory poezji: „Mój surrealizm” (Od Nowa, Poznań 1974), „Śpiewające rynny” (Warszawa 1977) i „Może usłyszysz” (Poznań 1977). W latach siedemdziesiątych wydano także jego pierwszą powieść „Kopiejeczka” (Poznań 1979) i pierwszy tom esejów – „Fizjologia” słowa. Z zagadnień semiotyki poezji konkretnej” (TPS, Bydgoszcz 1979).
Po Sierpniu 1980 publikował dużo w obiegu niezależnym, po 13 grudnia 1981 roku w obiegu podziemnym. Był delegatem podziemnych struktur polskiego życia literackiego na ogólnopolskie spotkania w Tyńcu (1985) i Poznaniu (1985), członkiem Ogólnopolskiej Komisji Krytycznoliterackiej Towarzystwa im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w latach 1986–1991 uczestnikiem poznańskiej literackiej, wolnej gazety mówionej „Struktury III”. W latach osiemdziesiątych ukazała się jego powieść „Iskra lejdejska” (Poznań 1982), kolejne trzy tomy esejów: „Głowa Orfeusza” (MAW, Warszawa 1984), „Miąższ zakazanych owoców” (Bydgoszcz 1985) oraz „Szyfr i konwencja” (Poznań 1986), a także zbiór poezji „Wieża ciemności” (Poznań 1986).
Cechą wspólną jego eseistyki jest wiara w sens poetyckiego słowa, przekonanie iż potrafi ono odwzorować prawdę istnienia, skłonić do głębszych refleksji na temat fundamentalnych wartości. Blisko mu pod tym względem do tradycji romantycznych, jeszcze bliżej może – do koncepcji Tadeusza Peipera, który głosił iż „budowanie dzieła sztuki jest sprowadzeniem chaosu do porządku, zmuszaniem dowolności do ładu”. Wachowiak proponuje czytelnikowi – za sprawą analizy i interpretacji konkretnych zjawisk poetyckich XX wieku – wyprawę w głąb labiryntu postmodernistycznej sztuki.
Po wydaniu pięciu zbiorów wierszy, dwóch powieści i pięciu zbiorów szkiców Sergiusz Sterna-Wachowiak zaprzestał wydawania swoich utworów aż na 15 lat. Opracowywał w tym czasie antologie, zredagował i wydał wiele książek cudzych (np. w Poznaniu serię książek „Tropami pisarzy na Kresach zachodnich”, „Wielkopolski Parnas literacki”, „Pasaże i palisady”), kierował wydawnictwem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Poznaniu, redagując m.in. renomowaną serię książek poetyckich (Else Lasker-Schüler, Johannes Poethen, Anna Kwietniewska, Mariusz Rosiak, Roman Chojnacki, Mateusz Marczewski, Andrzej Ogrodowczyk, Emilia Waśniowska, Tadeusz Żukowski, Christoph Lippelt, Wojciech Gawłowski, Maciej Rembarz, Teresa Tomsia, Jerzy Grupiński, Roman Bąk, Jan Kasper).
Dopiero w 2000 roku wydał poetycki tom „Papierowy lampion” (Poznań 2000) – książkę dojrzałą, zrównoważoną retorycznie, bardzo osobistą. Sednem jej jest myśl metafizyczna, powaga, a tematem wierszy – sprawy, prawdy i pytania ostateczne. Wacław Oszajca, w posłowiu do tego zbioru, odkrywa w niej, warstwa po warstwie, głębokie zakorzenienie w Starym i Nowym Testamencie. Sergiusz Sterna-Wachowiak jest pracowitym krytykiem, poetą i prozaikiem, choć jego utwory nie są lekturą łatwą. Niektórzy zarzucają mu zagmatwaną stylistykę, zbędne komplikacje językowe, wręcz dżunglę językową utrudniającą lekturę .
Począwszy od lat studenckich dużo publikował w czasopismach literackich, np. w latach 1974–1981 współpracował na stałe z „Twórczością”, był też członkiem kolegium redakcyjnego „Integracji” (Warszawa 1980–1981). Członek Rady Programowej Telewizji Polskiej w Poznaniu i Rady Programowej poznańskiej Biblioteki Raczyńskich. Recenzent warszawskich „Nowych Książek”, współzałożyciel i redaktor „Gazety Malarzy i Poetów” w Poznaniu, członek rady redakcyjnej „Przeglądu Powszechnego” w Warszawie, stały współpracownik „Akcentu” w Lublinie.
Współpracuje też blisko ze środowiskiem literackim w Niemczech (stowarzyszeniem Stuttgarter Schriftstellerhaus w Badenii-Wirtembergii, Guardini Forum w Berlinie, jest członkiem Else-Lasker-Schüler-Gesellschaft w Wuppertalu; W 1997 roku, w Hamburgu, ukazała się jego autorstwa antologia dwudziestowiecznej poezji polskiej „Polnische Lyrik aus hundert Jahren”) i Kanadzie (juror Fundacji Nelly i Władysława Turzańskich w Toronto, współpracownik Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie).
Publikował też wiele wierszy, fragmentów prozy, esejów, szkiców, rozpraw, recenzji, przekładów i studiów historyczno- i krytycznoliterackich na łamach m.in. „Nadodrza”, „Twórczości”, „Odry”, „Akcentu”, „Poezji”, „Nurtu”, „Miesięcznika Literackiego”, „Życia Literackiego”, „Faktów”, „Liter”, „Integracji”, „Podpunktu”, „Zza kulis”, „Obecności”, „Czasu Kultury”, „Nowego Życia”, „Ruchu Literackiego”, „Gazety Malarzy i Poetów”, „Arkusza”, „Kresów”, „Tygla Kultury”, „Pro Libris”, „Tytułu”, „Pogranicz”, „Przeglądu Powszechnego”, „Nowych Książek”, „Toposu”, „Stron”, w czasopismach „Trigon” (Berlin), „Moznaim”, „Wiesti.
Okna” (Tel Aviv), „Wiecker Bote” (Greifswald), „Slovo” (Sarajewo), „Hitel”, „Magyar Napló” (Budapeszt), „Staroje Literaturnoje Obozrenije” (Moskwa), „Dokořán” (Praga), „Literaturen Wiestnik” (Sofia) oraz w krajowych i zagranicznych antologiach, tomach zbiorowych i programach teatralnych. Jego twórczość była przekładana na wiele języków obcych, m.in. niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, hebrajski, węgierski, serbsko-chorwacki, czeski, bułgarski.
Sergiusz Sterna-Wachowiak jest też autorem programów telewizyjnych (m.in. cyklicznych programów Telewizji Polskiej w Poznaniu „Słowa i sensy” oraz „Światło z popiołu” i telewizyjnych reportaży literackich „Opowieść o cynowym raju. Leonie Ossowski w Osowej Sieni” oraz „Ach, ty stara ziemio. Johannes Poethen, poeta niemiecko-greckiego pogranicza kultur”). Jest tez człowiekiem teatru – napisał w Poznaniu sztuki teatralne, jak:
„Opłatki polskie” (we współautorstwie z Milanem Kwiatkowskim, reżyseria Jan Skotnicki, prapremiera 23 grudnia 1988 w Teatrze Nowym w Poznaniu), „I to mi zostało…” (monodram Krystyny Feldman, reżyseria Robert Gliński, prapremiera 16 grudnia 2006 w Teatrze Nowym im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu). Współpracownik, recenzent wewnętrzny i autor esejów programowych poznańskiego Teatru Nowego im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu (1980 – 1999). W roku 1999 objął tam fotel kierownika literackiego i dramaturga, gdzie pracował do 2009 roku. Od pięciu lat związany jest z Teatrem 6. piętro w Warszawie.
W latach 1991-1999 Sergiusz Sterna-Wachowiak był razem z Milanem Kwiatkowskim autorem wieczorów dyskusyjnych „Scena Verbum” Teatru Nowego i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Poznaniu, podczas których przeprowadził kilkadziesiąt publicznych dysput ze znanymi postaciami kultury polskiej i życia politycznego. W roku 2013, nawiązując do tradycji „Sceny Verbum”, rozpoczął w Domu Literatury w Warszawie cykl publicznych debat „Rozmowy przy Krakowskim Przedmieściu” (było 15 spotkań, obecnie są przygotowywane do druku).
Laureat wielu nagród, m.in. Nagrody Niezależnych im. 3 Maja (1985), prywatnej nagrody-stypendium Romana Brandstaettera (1987), Nagrody „Pióra” za całokształt twórczości (1989), Nagrody Artystycznej Marszałka Wielkopolski (2001) i Nagrody Kulturalnej Miasta Leszna (2009). Odznaczony brązowym Medalem Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” (2007) i odznaką „Za Zasługi dla Województwa Wielkopolskiego” (2008).
Przed Państwem autor wszechstronny, poważny, niezwykle pracowity krytyk, poeta, prozaik, scenarzysta, aktywny uczestnik życia literackiego w Polsce i w świecie, prezes SPP – Sergiusz Sterna-Wachowiak. Witamy serdecznie!
(Tekst ten został wygłoszony przez dr Teresę Kaczorowską w Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, 8 października 2015 roku)